بلایی که مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها سر شما می آورد
استفاده نادرست و بی‌رویه از آنتی‌بیوتیک‌ها، به ویژه در ایران، خطر بروز مقاومتی کشنده در برابر داروها را افزایش داده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که در صورت عدم اصلاح این روند، بیماری‌های درمان‌پذیر امروز در آینده ممکن است به مرگ‌بارترین تهدیدها تبدیل شوند. این مشکل، علاوه بر هزینه‌های سنگین درمان، می‌تواند آمار مرگ‌ومیر ناشی از عفونت‌های باکتریایی را به‌شدت افزایش دهد.
به گزارش پارسینه پلاس، جهانی را تصور کنید که در آن عفونت‌های معمول باکتریایی دیگر درمان‌پذیر نباشند، یا تصور کنید آنتی‌بیوتیک‌های مورد استفاده در درمان‌های پزشکی، اثربخشی خود را از دست بدهند، باتوجه به اینکه آنتی بیوتیک‌ها از جمله رایج‌ترین داروهای مصرفی در جهان هستند، مصرف خودسرانه و بی‌رویه این داروها کشورهای مختلف جهان به ویژه ایران را به این تصور هولناک نزدیک کرده است.
طبق برآوردها در اتحادیه اروپا «سالانه بیش از ۶۷۰ هزار مورد ابتلا به عفونت به علت باکتری مقاوم به آنتی‌بیوتیک رخ می‌دهد و حدود ۳۳ هزار نفر مستقیما بر اثر این عفونت‌ها می‌میرند. آمار جهانی در این زمینه حیرت‌انگیز است. دست‌کم ۷۰۰ هزار نفر سالانه بر اثر «مقاومت ضدمیکروبی» جان می‌بازند. همچنین مرگ ۵۰ میلیون انسان تا سال ۲۰۵۰ به علت مقاومت دارویی تخمین زده می‌شود.»
اخیرا مینو محرز، متخصص بیماری‌های عفونی هشدار داده است که مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها در ایران روندی فزاینده دارد و میزان استفاده از آن‌ها ۳/۵ برابر میانگین جهانی است. این عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران، با استناد بر مقاله‌ای علمی که حدود ۱۰ سال پیش، درخصوص اهمیت قانون‌گذاری در مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها منتشر شده، می‌گوید: «در این مقاله، استفاده از برخی آنتی‌بیوتیک‌ها تنها برای بیماران بستری در بخش سی‌سی‌یو مجاز دانسته شده بود، اما امروز شاهد تجویز قوی‌ترین آنتی‌بیوتیک‌ها برای بیماری‌های عادی هستیم که می‌تواند مقاومت میکروبی بیماران را افزایش دهد.
هزینه درمان بیماری که به دلیل مقاومت میکروبی دچار عفونت بیمارستانی شده بود، بیش از ۵۰ میلیون تومان شد. رقمی که اگر بیمار توان پرداخت آن را نداشت، به احتمال زیاد جان خود را از دست می‌داد. باید توجه داشت که هر دهه تنها یک آنتی‌بیوتیک جدید معرفی می‌شود و نمی‌توان به دلیل مصرف بی‌رویه، منتظر داروهای جدیدتر ماند.» بنابراین اگر اقدامی صورت نپذیرد، ممکن است بیماری‌های درمان‌پذیر کنونی، در آینده دوباره درمان‌ناپذیر شوند.
آزیتا نبی‌زاده،سرپرست گروه ارزیابی فناوری سلامت و مطالعات مدیریتی و اقتصادی سازمان غذا و دارو نیز براساس آمارنامه دارویی سال ۱۴۰۲ با اشاره به اینکه گردش مالی داروهای آنتی میکروبیال ۱۳ درصد کل بازار دارویی کشور بوده است، بر لزوم توجه جدی به مصرف غیرمنطقی داروهای ضدمیکروبی، تأکید کرده و می‌گوید: ۳۶ درصد نسخ پزشکان در سال ۱۴۰۲ حاوی آنتی‌بیوتیک هستند.
به گفته سرپرست گروه ارزیابی فناوری سلامت سازمان غذا و دارو پرفروش‌ترین آنتی‌بیوتیک‌های مصرفی از نظر ریالی در کشور آموکسی‌سیلین، سفکسیم، کوآموکسی کلاو، آزیترومایسین و مروپنم، همچنین در نسخ پزشکان نیز آنتی‌بیوتیک‌های پر تجویز به ترتیب سفکسیم، مترونیدازول، آموکسی‌سیلین، آزیترومایسین و سیپروفلوکساسین هستند. بنابر اعلام سازمان غذا و دارو، در دسته آنتی‌بیوتیک‌های تزریقی نیز پنی‌سیلین ۳-۳-۶، پنی سیلین ۱/۲۰۰/۰۰۰، سفازولین و سفتریاکسون پرمصرف‌ترین‌ها بوده‌اند.
داروهای ضدمیکروبی که شامل آنتی‌بیوتیک‌ها نیز هست، داروهای حیات‌بخشی هستند که روزانه برای درمان عفونت ناشی از ریزجانداران و پیشگیری از آن مصرف می‌شوند. اما وقتی مصرف آنتی‌بیوتیک زیاده از حد و غلط باشد، ممکن است باکتری‌های مفید از بین برود و باکتری‌های مضر در برابر آن داروها مقاوم شوند. سهیل داوری از کارشناسان حوزه دارویی در این باره به «ما» توضیح می‌دهد: «مصرف نادرست داروی آنتی‌بیوتیک هنگامی رخ می‌دهد که مقدار مصرف و زمان‌بندی مصرف اشتباه باشد، یا در روند مصرف بارها وقفه رخ دهد.
همچنین مصرف نادرست هنگامی رخ می‌دهد که آنتی‌بیوتیک برای بیماری‌هایی مصرف شود که برای درمان آن‌ها ضروری نباشد. علیرغم هشدارهایی که داده می‌شود، فروش بدون نسخه داروی‌های آنتی‌بیوتیک همچنان ادامه دارد، زیرا بسیاری از مردم دانش فنی ندارند یا نمی‌دانند که این کار باعث مقاومت ضدمیکروبی می‌شود.»
افزایش فروش داروهای آنتی‌بیوتیک از دوران همه‌گیری کرونا
این کارشناس با تأکید براینکه در میان رده‌های مختلف داروهای آنتی‌بیوتیک، همان‌هایی که بیشترین خطر را در ایجاد مقاومت ضدمیکروبی دارند، پرفروش‌ترین هم هستند، عنوان می‌کند: «داروهای ضدمیکروبی هر روز جان افراد بی‌شماری را در جهان نجات می‌دهند. این داروها پیشرفت بزرگی در روش‌های درمان پدید آورده‌اند و به کمک آن‌ها جلوی بیماری‌ها و عفونت‌ها را می‌گیریم و آن‌ها را درمان می‌کنیم. اما استمرار در مصرف اشتباه داروهای ضدمیکروبی باعث می‌شود که این روند پیشرفت به خطر بیفتد. افزون بر این، بسیاری از پزشکان به اطلاعات تشخیص بیماری دسترسی ندارند یا از شناخت لازم برای نقشِ اساسی مصرف به ظاهر ناچیز داروی آنتی‌بیوتیک در ایجاد این مشکل، برخوردار نیستند.»
داوری در ادامه با این توضیح که از دوران همه‌گیری کرونا فروش داروهای آنتی‌بیوتیک افزایش چشمگیری داشته، این وضعیت را بسیار نگران‌کننده توصیف و بیان می‌کند: «داروهای آنتی‌بیوتیک برای مبارزه با باکتری‌ها به کار می‌آیند، نه ویروس‌ها. بسیاری از افراد بدون آن که پزشک تجویز کرده باشد، نه یک بار بلکه بارها دست به مصرف اشتباه داروی آنتی‌بیوتیک می‌زنند و روند کامل مصرف را هم رعایت نمی‌کنند. باید شهروندان را آگاه کرد که بدون نسخه داروی آنتی‌بیوتیک مصرف نکنند و دولت نیز باید مقررات سخت‌گیرانه‌ای وضع کند.»
بیماری‌هایی با ریشه ایمونولوژیک و یا ویروسی نیازی به مصرف آنتی‌بیوتیک ندارند
سیامک افاضلی، استراتژیست دارویی نیز در این زمینه به «ما» می‌گوید: «اگر از نظر آماری میزان سرانه مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها را در ایران با کشورهای دیگر مقایسه کنیم، متوجه خواهیم شد که به علل مختلف این سرانه مصرف بسیار بالاتر از نُرم جهانی است. مبتنی بر اطلاعات درج شده در آمارنامه دارویی طی بیست سال گذشته همواره آنتی‌بیوتیک‌ها و مسکن‌ها یکی از پنج اقلام دارویی پرمصرف بوده‌اند.
بیش مصرفی این داروها ناشی از این است که مردم به‌محض بروز کوچک‌ترین علائمی در بدن، این داروها را تهیه و مصرف می‌کنند، به این صورت که به داروخانه مراجعه و بدون داشتن نسخه به دارو دسترسی دارند و یا از دوره قبلی درمان مقداری آنتی‌بیوتیک در منزل باقی مانده است، بنابراین افراد بدون تجویز و توصیه پزشک به مصرف خودسرانه روی می‌آورند. به همین علت مصرف این اقلام دارویی در ایران غیرمعمول، غیرمنطقی و زیان‌آور است.»
افاضلی تصریح می‌کند: «تمام امراضی که با تب و لرز همراه هستند الزاما به‌خاطر وجود باکتری ایجاد نشده‌اند. بعضی از بیماری‌ها می‌تواند ریشه ایمونولوژیک و یا ویروسی داشته باشند. حتی برخی از سرطان‌ها ممکن است با علامت تب بروز کنند. بنابراین افراد به‌محض تب کردن نباید آنتی‌بیوتیک مصرف کنند، قطعا این کار اشتباه است. در صورتی که مقاومت میکروبی حاصل شود، حتی با وجود تجویز آنتی‌بیوتیک در مقادیر بالا، نتیجه‌ای حاصل نخواهد شد و عفونت، پایدار می‌ماند. در اصل میکروب یاد می‌گیرد که چگونه خود را در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها محافظت و چطور آن را خنثی و بی‌اثر کند.
به همین دلیل است که تشخیص درست و به‌موقع برای استفاده از آنتی‌بیوتیک بسیار مهم است. ضمن آنکه باید توجه کرد که بیشتر گلودردها و سرماخوردگی‌ها در فصول مختلف سال، نیاز به درمان با آنتی‌بیوتیک ندارند. در حقیقت تنها در زمان احتیاج و نیاز است که تجویز آن‌ها به صلاح است.»
بیماری‌های کلیوی به نسل جدید آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده‌اند!
افاضلی به این پرسش که چرا داروخانه‌ها بدون نسخه آنتی‌بیوتیک را در اختیار مصرف‌کنندگان قرار داده و پزشکان به شکل بی‌رویه تجویز می‌کنند، این‌گونه پاسخ می‌دهد: «در وهله اول وقتی نیازی وجود دارد، ارائه‌دهندگان خدمات دارویی ناچارند که این نیاز را به یک نحوی برآورده کنند، یعنی اگر پزشکی آنتی‌بیوتیک ننویسد، بیمار مقاومت خواهد کرد و به سراغ پزشک دیگری می‌رود. یا اگر فرد به داروخانه مراجعه و متصدی و مسئول فنی داروخانه از دادن آنتی‌بیوتیک خودداری کنند، کار به جر و بحث و زد و خورد می‌کشد.
از طرف دیگر ساختار اقتصادی در حوزه دارو بسیار معیوب است و این موضوع باعث تشدید فشار اقتصادی بر پزشکان و داروخانه ها شده، به‌این‌ترتیب نگاه علمی و تخصصی به حوزه دارو و درمان کمرنگ شده است. این معضل به‌واسطه تصمیمات غلط سنوات گذشته رخ داده و ماحصل آن، مقاومت بیماری‌های باکترالا به بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌هاست. یعنی شما می‌بینید بیماری سینوزیت که باید با تجویز آموکسی‌سیلین و یا کوآموکسی کلاو درمان شود، به هیچ آنتی‌بیوتیکی پاسخ نمی‌دهد و باید بیمار را بستری و آنتی‌بیوتیک‌های تزریقی تجویز کرد تا شاید اثربخش باشد.
درحال حاضر بیماری‌های کلیوی، عفونت مجاری ادراری و عفونت مثانه و کلیه به نسل جدید آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده‌اند. بسیاری از امراض که پیش‌تر با تجویز یک آنتی‌بیوتیک ساده قابل درمان بود، حالا قابل درمان نیستند. بنابراین از یک سو کشور برای تهیه آنتی‌بیوتیک‌های بسیار قوی متحمل هزینه‌های سنگین شده و از سوی دیگر اسلحه خود را در مقابله با باکتری‌ها از دست خواهیم داد و این مسئله به سوء مصرف آنتی‌بیوتیک برمی‌گردد.»
احتمال افزایش آمار مرگ‌ومیر براثر عفونت‌های باکترالب
این استراتژیست دارویی تصریح می‌کند: «امروزه میزان مقاومت میکروبی نسبت به آنتی‌بیوتیک‌های موجود به‌شدت بالاست و متأسفانه به خاطر عفونت‌های باکترالب با مرگ‌ومیر مواجهیم؛ عفونت‌هایی که با هیچ آنتی‌بیوتیکی قابل درمان نیستند و این فاجعه ناشی از سوءمصرفی است که سالیان سال نسبت به آن هشدار داده شده اما گوش شنوایی وجود نداشته است.
اگر وضعیت بر همین منوال پیش برود، باید منتظر جهش یافتن باکتری‌ها در بسیاری از بیماری‌هایی باشیم که قابلیت سرایت بالایی دارند. این باکتری‌ها را نمی‌شود به‌هیچ‌عنوان با آنتی‌بیوتیک‌های معمولی درمان کرد، بنابراین آمار مرگ‌ومیر ما در سالیان آینده به‌واسطه عفونت‌های باکترالب بسیار بالا خواهد بود، و این موضوع ما را به دوره پیش از ظهور دوره آنتی‌بیوتیک بازمی‌گرداند.»
ایران در حوزه تهیه و تجویز آنتی‌بیوتیک، کشوری نمونه در سوءمصرف است
افاضلی در رابطه با میزان مصرف آنتی‌بیوتیک در سایر کشورهای جهان می‌گوید: «هیچ کشوری به لحاظ میزان مصرف همانند ایران بی‌محابا و لجام‌گسیخته عمل نمی‌کند و این داروها به‌صورت کم و کنترل شده عرضه می‌شوند. بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌هایی که در داروخانه‌های معمولی ما به‌راحتی قابل دسترس هستند، در سایر کشورها ازجمله جوامع اروپایی فقط در سطح داروخانه‌های بیمارستانی موجود است.
متأسفانه آنتی‌بیوتیک‌های نسل جدید هم در مراکز عرضه و فروش دارو وجود دارند و تنها آنتی‌بیوتیک‌های تزریقی در داروخانه‌های بیمارستانی عرضه می‌شوند. حال اینکه در هیچ نقطه جهان شما نمی‌توانید به این راحتی آنتی‌بیوتیک تهیه و مصرف کنید. حتی در برخی از کشورهای اروپایی وقتی فرد دچار عفونت می‌شود، مادامی‌که به قطعیت نرسند او به عفونت باکترالی مبتلاست، آنتی‌بیوتیک تجویز نمی‌شود. ما در حوزه تهیه و تجویز آنتی‌بیوتیک کشوری نمونه در سوء مصرفیم و حدود ۳۰ درصد آنتی‌بیوتیک‌هایی که تجویز می‌شود غیر ضروری هستند.
برخلاف بعضی از افراد که معتقدند نظارت سازمان غذا و دارو بر نسخه پزشکان می‌تواند میزان آنتی‌بیوتیک مصرفی را کاهش دهد، چنین نقطه نظری را قبول ندارم. نباید سازمان غذا و دارو را به‌عنوان یک سازمان با نیروی ماورایی در نظر بگیریم. این سازمان یک مجموعه کوچک، با توان و قدرت اجرایی محدود است و وزارت بهداشت باید برای این مسئله از تمام ظرفیت‌های خودش استفاده کند، و اگرچه یکی از این ظرفیت‌ها، سازمان غذا و داروست ولی اینکه بخواهیم تمام بار مسئولیت را بر دوش چنین سازمانی قرار دهیم، درست نیست، چراکه مجموعه مذکور ابزار لازم و قدرتی برای برخورد و نظارت ندارد.»
چه باید کرد؟
این استراتژیست دارویی راهکار کاهش مصرف این داروها را فرهنگ‌سازی و اطلاع رسانی دانسته و خاطرنشان می‌کند: «توجه جدی به رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی، رعایت اصول تجویز و مصرف منطقی داروهای ضدمیکروبی، عدم مصرف خودسرانه داروهای ضدمیکروبی و کنترل عفونت‌های بیمارستانی، راه‌حل جدی و مهم، برای پیشگیری از بروز مقاومت میکروبی و کاهش مصرف داروهای ضد میکروبی است. بیماری که تمایل دارد آنتی‌بیوتیک مصرف کند، تحت هر شرایطی به این دارو دسترسی خواهد داشت و آن را استفاده می‌کند، لذا باید مردم را آگاه کرد که آنتی‌بیوتیک سم است. اگر عفونتی در بدن شما وجود داشته باشد، و بدون تجویز پزشک آنتی‌بیوتیک مصرف کنید، این دارو قطعا دوره کامل را طی نخواهد کرد و عفونت در بدن باقی می‌ماند.
این باکتری یک بار طعم آنتی‌بیوتیک را چشیده و بار دیگر به این دارو جواب نمی‌دهد و به یک باکتری مقاوم تبدیل خواهد شد. این باکتری پخش خواهد شد و ممکن است خانواده و جامعه را درگیر کند و درنهایت می‌بینید که ما در ایران بعضا عفونت‌های بیمارستانی بسیار سنگینی داریم، به این خاطر که سوپرباکتری‌هایی که به همه‌چیز مقاوم شده‌اند، توانسته‌اند زنده بمانند و باعث عفونت شوند، بنابراین باید اقدامی هماهنگ و جامع در حوزه رسانه و وزارت بهداشت و در سایر بخش‌هایی که وظیفه فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی را برعهده دارند، انجام شود. در این زمینه حتی تصمیمات اقتصادی‌ای که در کشور اتخاذ می‌شود، تأثیرگذار است، به این خاطر که وقتی شما اقتصاد سیستم سلامت را تخریب می‌کنید، این سیستم ناچار است به درخواست‌های غیرمنطقی دارویی پاسخ بدهد.»/ رسالت