توجه به نظام بندگی؛ رکن مهم تربیت دینی
کارشناس حوزه تعلیم و تربیت دینی با اشاره به اهمیت نامه امام علی(ع) به امام حسن(ع) گفت: هر دو روش یعنی توصیه‌های امام علی(ع) و روش‌های تربیتی مدرن، دغدغه تربیت دارند و در بسیاری از موارد دارای اشتراکاتی هستند، اما نقطه اصلی تفاوت در این است که در تعداد زیادی از روش‌های تربیتی غربی و شرقی، انسان دور از خدا و بدون درنظر گرفتن نظام بندگی تصور شده است.
به گزارش پارسینه پلاس، نامه امام علی(ع) به امام حسن(ع)، که به نامه ۳۱ نهج‌البلاغه معروف است، یکی از غنی‌ترین متون تربیتی و اخلاقی در اسلام محسوب می‌شود. در این نامه، امام علی(ع) با بیانی شیوا و عمیق، اصول تربیت نفس، خودسازی، تقوا، عدالت و علم‌آموزی را به فرزندشان آموزش می‌دهند. این نامه نه تنها راهنمایی برای زندگی فردی و معنوی است، بلکه به عنوان یک برنامه جامع تربیتی برای رشد اخلاقی و اجتماعی نیز قابل استفاده است. تأکید بر تقوا، کنترل نفس، رعایت اخلاق نیکو و توجه به آخرت، از جمله مفاهیم کلیدی این نامه است که در هر زمان و مکان، الهام‌بخش انسان‌ها در مسیر زندگی سالم و موفق بوده‌اند.
بنابر روایت ایکنا، برای بررسی نکات تربیتی این نامه با حجت‌الاسلام محسن بختیاری، کارشناس حوزه تعلیم و تربیت دینی گفت‌وگو کرده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
برخی محققان نامه امام علی(ع) به فرزندشان امام حسن(ع) را دوره‌ای کامل در تربیت نفس، خودسازی و سیر و سلوک و بلکه دایرهالمعارف کامل تربیتی دانسته‌اند. در این نامه چه نکات تربیتی آمده است که چنین ویژگی‌هایی برای آن بیان شده است؟
این نامه توسط امیرمؤمنان علی(ع) پس از «جنگ صفین» خطاب به فرزندشان امام حسن(ع) ایراد شده است. این یعنی جنگ‌ها و چالش‌های سیاسی اجتماعی، امام متقین را از امر «تربیت» غافل نکرده است. گاهی والدین با اندک چالش اقتصادی و اجتماعی، خود را در تربیت فرزندانشان دچار چالش می‌بینند.
همچنین بسیاری از اندیشمندان اسلامی، ترجمه‌ها و شرح‌های خوبی را درباره این نامه نوشته‌اند که از معروف‌ترین و مهم‌ترین آنها کتاب «پند جاوید» مرحوم آیت الله مصباح یزدی و کتاب «فرزندم این چنین باید بود» اصغر طاهرزاده است. مباحثه و گفت‌وگو درباره توصیه‌های حضرت در این نامه، مسیر رشد مربیان، طلاب، معلمان و مدیران مدارس را هموارتر خواهد کرد.
درباره نکات تربیتی این نامه به موضوعات زیادی می‌توان اشاره کرد که بخشی از آن به صورت ویژه به تربیت فرزند اختصاص دارد. علاوه بر این امام علی(ع) در ابتدای نامه بر اهمیت تقوا تأکید و آن را به عنوان اساس همه فضایل اخلاقی و تربیتی معرفی می‌کند. تقوا به معنای پرهیز از گناه و انجام وظایف الهی است که باعث حفظ انسان از انحرافات و گمراهی‌ها می‌شود.
توجه به معنویات، یاد مرگ و جهان آخرت در تنظیم روابط این دنیا و نگاه ما به زندگی دنیوی کمک می‌کند و موضوعی است که در این نامه به آن اشاره شده است. درواقع امام علی(ع) به فرزندش یادآوری می‌کند که زندگی دنیا فانی است و مرگ حق است. این نگرش به انسان کمک می‌کند تا به مادیات دنیا وابسته نشود و همواره به فکر آماده‌سازی خود برای زندگی ابدی در آخرت باشد.
موضوع دیگری که در این نامه از آن یاد شده است؛ نوع تنظیم روابط اجتماعی با دیگران است. همچنین توجه به خانواده و حقوق دیگران نیز مورد تأکید قرار گرفته است. درواقع، امام علی(ع) به فرزندش یادآوری می‌کند که به حقوق خانواده و دیگران احترام بگذارد و در برخورد با آنها مهربان و عادل باشد. همچنین جایگاه بانوان در دیدگاه اسلام و نگاه دین به ویژگی‌های دنیاپرستان از دیگر بخش‌های این نامه است.
چگونه می‌توانیم توصیه‌های امام علی(ع) را در عصر مدرن و با توجه به چالش‌های جدید اجرا کنیم؟
در عصر مدرن و با توجه به چالش‌های جدید، نیاز به تفسیر و تطبیق این توصیه‌ها با شرایط کنونی وجود دارد. اولین نکته این است که ما چالشی را در زندگی مدرن امروزی ببینیم و باور داشته باشیم که عمل به توصیه‌های تربیتی حضرت در این نامه، راه برون‌رفت از آن چالش‌هاست. مادامی که دردی حس نشود و بیمار احساس بیماری و عفونت شدید نکند، به پزشک مراجعه نمی‌کند؛ لذا اولین مسئله در عصر مدرن برای عمل به نسخه شفابخش امام اول شیعیان جهان، دردِ «بی‌دردی» است؛ چراکه اغلب فکر می‌کنیم زندگی‌مان به روال عادی می‌گذرد، لذا گوش و چشممان حقیقت و نور را نمی‌بیند و نمی‌شنود.
دومین چالش این است که برخی در تربیت فرزندانشان، تنظیم روابط اجتماعی، نقش‌دهی صحیح به زنان و بانوان در اجتماع و خانواده، دچار چالش و مشکل هستند و شناخت صحیحی از محتوای نامه حضرت ندارند. به بیان ساده، دارو را در این داروخانه نیافته‌اند، بنابراین همواره به دنبال دارو هستند.
منشأ این غفلت ناشی از امور متعددی نظیر پایین بودن سرانه مطالعه نوجوانان و جوانان است. البته تولیداتی هم که از این گنجینه معارف تربیتی اعم از محتواهای مکتوب، صوتی و … در بازار وجود دارد، تولیدات سنتی هستند. اگر یک فیلم و سریال مناسب با دورن‌مایه محتوایی این کتاب و نامه ساخته می‌شد، در این صورت، رسانه می‌توانست ذائقه تغییریافته نسل جدید را اصلاح کند و حرف‌های ناب این نامه را با زبان هنر به گوش مخاطب برساند؛ بنابراین توصیه‌های امام علی(ع) در عصر مدرن نیز قابل اجرا هستند، اما نیاز به تفسیر و تطبیق با شرایط جدید دارند. با استفاده از ابزارهای مدرن مانند فناوری، برنامه‌ریزی دقیق و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، می‌توان این توصیه‌ها را در زندگی روزمره عملی کرد و از فواید آن بهره برد. این رویکرد نه تنها به رشد فردی کمک می‌کند، بلکه باعث ایجاد جامعه‌ای سالم و متعادل نیز می‌شود.
آیا می‌توانیم این نامه را به عنوان یک برنامه جامع برای تربیت فرزندان در دنیای امروز استفاده کنیم؟ چگونه این امر ممکن می‌شود؟
نامه امام علی(ع) به امام حسن(ع) به دلیل جامعیت و عمق مفاهیم آن، می‌تواند به عنوان یک برنامه جامع تربیتی برای فرزندان در دنیای امروز استفاده شود. با تطبیق این اصول با شرایط مدرن، استفاده از ابزارهای آموزشی جدید و ایجاد محیطی حمایتی، می‌توان فرزندانی با اخلاق نیکو، مسئولیت‌پذیر و معنوی پرورش داد. این امر به چند مرحله مهم نیاز دارد؛
اول گفت‌وگو و تولیدات پیرامونی از این نامه است. یعنی مسئله‌ها را به این نامه عرضه کنیم و جواب‌ها را با زبان مخاطب امروزی تولید کنیم. این تولیدات می‌تواند سرچشمه‌ای برای نشست‌های تخصصی در زمینه تربیت با رویکرد محتوایی نامه باشد.
دوم، تولیدات هنری مبتنی بر محتوای این نامه مانند فیلم، نمایش، تئاتر، سرود، پویانمایی، داستان و انتشار و کار رسانه‌ای براساس این تولیدات است. سوم، راه‌اندازی شبکه‌های فعال تربیتی در مدارس، مساجد و کانون‌های فرهنگی تربیتی، مبتنی بر آموزه‌های این نامه است و چهارم، تنظیم مقررات و تشکیلات حکمرانی در عرصه فرهنگی تربیتی براساس این آموزه‌هاست.
چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی بین توصیه‌های امام علی(ع) و روش‌های تربیتی مدرن وجود دارد؟
اینکه هر دو روش یعنی توصیه‌های امام علی(ع) و روش‌های تربیتی مدرن، دغدغه تربیت دارند و در بسیاری از موارد دارای اشتراکاتی هستند، اما نقطه اصلی تفاوت در این است که در تعداد زیادی از روش‌های تربیتی غربی و شرقی، انسان دور از خدا و بدون درنظر گرفتن نظام بندگی تصور شده است. درواقع انسان، فقط برای رسیدن به آرزوهای دنیایی خود در این ۸۰ تا ۱۰۰ سال دیده شده است. به گونه‌ای که بعد از این زندگی دنیا، او هیچ و پوچ می‌شود، اما نامه امیرمؤمنان علی(ع) هم واقعیت‌های میدانی تربیت را مدنظر قرار داده است و هم نگاه الهی و توحیدی در آن مورد توجه قرار گرفته است.
شباهت‌های بین توصیه‌های امام علی(ع) و روش‌های تربیتی مدرن نشان می‌دهد که بسیاری از اصول تربیتی اسلامی با یافته‌های علمی و روانشناسی مدرن همخوانی دارد. با این حال، تفاوت‌ها بیشتر در منبع اقتدار، نقش معنویت و اهداف نهایی تربیت دیده می‌شود. برای استفاده مؤثر از این دو رویکرد، می‌توان از نقاط اشتراک برای ایجاد یک برنامه تربیتی جامع استفاده کرد و در عین حال، به تفاوت‌ها به عنوان مکمل‌هایی برای تقویت جنبه‌های معنوی و اخلاقی توجه کرد. این ترکیب می‌تواند به پرورش فرزندانی متعادل، مسئولیت‌پذیر و معنوی در دنیای امروز کمک کند.