خواب، طبیب خاموش؛ نگاهی به جایگاه خواب در طب سنتی ایرانی
در طب سنتی ایرانی، خواب نه‌تنها زمان استراحت بدن، بلکه بخشی حیاتی از فرآیند بازسازی، دفع مواد زائد و حفظ تعادل مزاجی به شمار می‌رود. کم‌خوابی، پرخوابی و خواب در زمان نامناسب، هر سه به‌عنوان عوامل زمینه‌ساز بیماری‌های جسمی و روانی معرفی شده‌اند.
به گزارش پارسینه پلاس، اگرچه علم پزشکی مدرن در سال‌های اخیر نقش خواب را در سلامت عمومی برجسته کرده است، اما طب سنتی ایرانی قرن‌ها پیش، خواب را یکی از ارکان اصلی حیات و تعادل بدن می‌دانست. به باور حکمای این مکتب، خواب سالم، تأثیر مستقیمی بر کیفیت گوارش، فعالیت مغز، سطح انرژی روزانه و حتی تعادل روانی دارد.
دکتر علی‌رضا نامدار، متخصص طب سنتی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، در این‌باره می‌گوید:
«در منابع اصیل طب ایرانی، خواب و بیداری یکی از ارکان شش‌گانه سلامت شناخته می‌شود. در این دیدگاه، نه‌تنها مقدار خواب، بلکه زمان خواب، موقعیت بدن در هنگام خواب و حتی نوع مزاج فرد، در تعیین کیفیت خواب نقش دارد.»
به گفته‌ی او، خوابیدن پیش از نیمه‌شب و بیدار شدن در ساعات اولیه صبح، با سازوکار طبیعی بدن هماهنگ است و باعث تقویت قوا، پاک‌سازی بدن و تعادل روانی می‌شود. در حالی‌که خواب دیرهنگام، به‌ویژه پس از نیمه‌شب، موجب تضعیف سیستم گوارشی، کدر شدن ذهن و احساس خستگی مزمن می‌شود.
در متون طب سنتی، تأکید شده که خواب روز، به‌ویژه در فصول گرم و برای افراد با مزاج گرم، می‌تواند زمینه‌ساز رخوت، سستی و اختلال در هضم غذا شود. اما در برخی مزاج‌ها یا در شرایط خاص (مثلاً در سالمندان یا افراد دارای ضعف بدنی)، خواب کوتاه نیمروزی با شرایط خاص تجویز می‌شود.
همچنین در این مکتب، موقعیت بدن در هنگام خواب اهمیت دارد. خوابیدن به پهلوی راست در ابتدای خواب و سپس چرخیدن به پهلوی چپ، برای کمک به گوارش بهتر توصیه شده است. خوابیدن به پشت یا شکم، در طب سنتی ناپسند و مخل سلامت توصیف شده است.
دکتر نامدار هشدار می‌دهد که بی‌توجهی به خواب در جامعه‌ی امروز، به یکی از عوامل پنهان در گسترش مشکلات روانی، اضطراب، کاهش تمرکز، و حتی بیماری‌های قلبی تبدیل شده است:
«خواب را نباید فقط به‌عنوان قطع ارتباط با محیط بیرون دید. این یک فرآیند فعال در بدن است که طی آن، مواد زاید از مغز و اندام‌ها دفع می‌شود و ذخایر انرژی بازسازی می‌شوند. اختلال در این فرآیند، آثار بلندمدت جدی دارد.»
در پایان، او تأکید می‌کند که برای اصلاح الگوی خواب، باید به مزاج، سبک زندگی، تغذیه و حتی حالت‌های روحی توجه شود: «نمی‌توان مشکل بی‌خوابی را صرفاً با دارو حل کرد. گاهی یک تغییر ساده در زمان شام یا کاهش مصرف محرک‌ها مثل چای و قهوه، نتیجه‌ای بهتر از هر دارویی می‌دهد.»